Để bảo vệ và nâng cao sức khỏe nhân dân, vì một Thủ đô khỏe mạnh, chính quyền và ngành Y tế Hà Nội đã triển khai nhiều giải pháp, trong đó có các hoạt động kiểm soát bệnh không lây nhiễm. Những năm qua, hoạt động này đã được tiến hành ra sao, mang lại những kết quả gì và những thách thức nào đặt ra trong thời gian tới? Chúng tôi đã có cuộc trao đổi với TS.BS Bùi Thị Minh Thái, Trưởng khoa Phòng chống bệnh không lây nhiễm, Trung tâm Kiểm soát bệnh tật thành phố (CDC) Hà Nội về vấn đề này.

TS.BS Bùi Thị Minh Thái, Trưởng khoa Phòng chống bệnh không lây nhiễm, CDC Hà Nội.

PV- Xin bà cho biết thực trạng mắc các BKLN, cụ thể là thừa cân/béo phì, đái tháo đường và tăng huyết áp ở Hà Nội hiện nay như thế nào? Khi so sánh với mức trung bình của toàn quốc, Hà Nội đang ở mức nào?

Hà Nội cũng đang chịu ảnh hưởng rõ rệt của làn sóng gia tăng mắc các BKLN theo xu hướng chung của cả nước. Các bệnh mạn tính như tăng huyết áp (THA), đái tháo đường (ĐTĐ), thừa cân béo phì (TCBP) đều đang có chiều hướng gia tăng nhanh và trẻ hóa.

Theo điều tra thưc trạng BKLN tại Hà Nội năm 2016 tỷ lệ ĐTĐ là 6,7% (cao hơn so với quốc gia là 4,1%) và đã tăng lên 10,2% vào năm 2021 (quốc gia là 7,3%).

Cũng theo điều tra này, tỷ lệ THA là 18,9% (tỷ lệ này cũng giống với quốc gia), tính đến năm 2021 đã tăng lên 30,8% và gần 20% người trưởng thành bị TCBP. Riêng nhóm tiền ĐTĐ (tức là có nguy cơ cao chuyển thành bệnh) chiếm tới khoảng 16% dân số.

 Về con số tuyệt đối, theo báo cáo gần đây: Hà Nội hiện có khoảng 500.000 người mắc ĐTĐ, và khoảng 1,4 triệu người tiền ĐTĐ. So với trước đây: vào năm 1990, tỷ lệ mắc đái tháo đường ở Hà Nội rất thấp (chỉ khoảng 1,1 %) – đây là minh chứng cho sự gia tăng rất mạnh trong vài thập kỷ qua.

PV- Ở các đô thị lớn như Hà Nội, áp lực cuộc sống, ô nhiễm môi trường, cùng lối sống ít vận động đang ngày càng phổ biến. Theo bà, những yếu tố này ảnh hưởng như thế nào đến tình trạng gia tăng và trẻ hóa người mắc các bệnh không lây nhiễm và rối loạn sức khỏe tâm thần?

Hà Nội là trung tâm phát triển kinh tế, nơi tập trung dân cư đông, tốc độ đô thị hóa nhanh, áp lực công việc và học tập cao. Những yếu tố này tạo ra môi trường sống và làm việc đặc thù, khiến nguy cơ mắc BKLN tăng mạnh.

Cụ thể, BKLN có 5 nhóm yếu tố nguy cơ gồm: dinh dưỡng không hợp lý, thiếu hoạt động thể lực, hút thuốc lá, lạm dụng rượu bia và ô nhiễm không khí, như vậy tại các đô thị lớn như ở Hà Nội thì người dân phơi nhiễm/tiếp xúc nhiều với tất cả các yếu tố nguy cơ trên và hệ quả dẫn đến hiện tượng “trẻ hóa bệnh mạn tính” rất rõ ở Hà Nội, minh chứng là các bệnh như THA, ĐTĐ, rối loạn mỡ máu vốn gặp ở người trung niên, nay đã xuất hiện ở độ tuổi 30–40. Tình trạng TCBP tăng mạnh ở thanh niên và trẻ em do ăn uống thừa năng lượng, ít vận động. Kết quả điều tra tại Hà Nội cho thấy 20% người trưởng thành thừa cân hoặc béo phì, trong đó nhóm tuổi 25–40 chiếm tỷ lệ cao nhất, đó là minh chứng rõ rệt cho xu hướng trẻ hóa.

CDC Hà Nội phối hợp với các đơn vị triển khai khám sàng lọc, phát hiện sớm. quản lý điều trị và tư vấn THA, ĐTĐ… tại cộng đồng.

Điều đáng lo ngại là BKLN và rối loạn tâm thần có mối liên hệ hai chiều, việc căng thẳng, mất ngủ, lo âu kéo dài làm tăng stress (cortisol), gây rối loạn chuyển hóa – lâu dần dẫn tới THA, ĐTĐ. Ngược lại, khi mắc bệnh mạn tính, bệnh nhân dễ bị lo âu, trầm cảm, mất động lực điều trị cũng dẫn tới các triệu chứng của rối loạn tâm thần. Nếu không can thiệp kịp thời, vòng xoắn này khiến bệnh nhân suy giảm sức khỏe toàn diện và chi phí điều trị tăng rất cao.

PV- Trong thời gian qua, CDC Hà Nội đã triển khai những hoạt động, chương trình cụ thể nào nhằm chủ động kiểm soát các bệnh không lây nhiễm và rối loạn sức khỏe tâm thần trên địa bàn Thủ đô?

Trong thời gian qua, chúng tôi tập trung triển khai nhiều hoạt động đồng bộ theo đúng chỉ đạo của UBND Thành phố và Sở Y tế Hà Nội nhằm chủ động kiểm soát BKLN ngay từ ở tuyến Y tế cơ sở.

Trước hết, chúng tôi đã xây dựng các kế hoạch triển khai chỉ đạo, tăng cường sự quan tâm vào cuộc của các cấp lãnh đạo, chính quyền địa phương trong phòng chống các BKLN: THA, ĐTĐ…; tập trung truyền thông, nâng cao nhận thức người dân về phòng, chống yếu tố nguy cơ (hút thuốc lá, lạm dụng rượu bia, dinh dưỡng và thiếu hoạt động thể lực), hướng dẫn các nội dung để người dân biết cách theo dõi sức khỏe phát hiện sớm BKLN; mở các lớp tập huấn để củng cố, nâng cao năng lực chuyên môn cho y, bác sĩ tuyến cơ sở.

Bên cạnh đó, hàng năm đều triển khai hoạt động dự phòng sàng lọc, phát hiện sớm. quản lý điều trị và tư vấn THA, ĐTĐ… tại các trạm Y tế và trong cộng đồng. Người dân được đánh giá các yếu tố nguy cơ mắc các BKLN như THA, ĐTĐ được đo huyết áp, kiểm tra đường huyết, tư vấn dinh dưỡng, thực hiện lối sống lành mạnh...

Thực hiện triển khai hoạt động điểm quản lý BKLN tại y tế cơ sở, giúp người bệnh được theo dõi, cấp thuốc, điều trị ngay tại nơi cư trú, giảm tải cho bệnh viện tuyến trên và bảo đảm điều trị liên tục.

Song song đó, chúng tôi đẩy mạnh truyền thông thay đổi hành vi – tuyên truyền trên loa phát thanh, mạng xã hội, trường học, nơi làm việc để người dân hiểu rõ và phòng tránh các yếu tố nguy cơ như hút thuốc, uống rượu bia, ăn mặn, ít vận động, căng thẳng kéo dài.

Đặc biệt, Hà Nội đã có nhiều hoạt động lồng ghép các mô hình trong công tác chăm sóc sức khỏe ban đầu tại y tế cơ sở. Những hoạt động này đã góp phần quan trọng giúp người dân Thủ đô được chăm sóc sức khỏe toàn diện hơn, cả thể chất lẫn tinh thần, đúng với tinh thần của chương trình Sức khỏe Việt Nam – vì một Thủ đô khỏe mạnh, văn minh và hạnh phúc.

PV- Từ thực tiễn triển khai các hoạt động phòng chống bệnh không lây nhiễm và rối loạn sức khỏe tâm thần, bà đánh giá ra sao về sự thay đổi trong nhận thức và hành vi của người dân, cộng đồng và chính quyền các cấp trong việc xây dựng lối sống lành mạnh?

Có thể nói, trong khoảng 3 - 5 năm trở lại đây, nhờ sự chỉ đạo quyết liệt của thành phố Hà Nội và nỗ lực của ngành y tế, nhận thức của cấp chính quyền, người dân về BKLN đã có những chuyển biến rất rõ rệt, cả về chiều rộng lẫn chiều sâu. Nếu như trước đây, nhiều người vẫn coi các bệnh như THA, ĐTĐ…là “bệnh của tuổi già” hoặc “không nguy hiểm lắm”, thì nay người dân đã chủ động hơn trong việc phòng bệnh và tầm soát sớm. Theo thống kê của CDC Hà Nội, tỷ lệ người dân đến đo huyết áp, kiểm tra đường huyết định kỳ tăng khoảng 25% so với giai đoạn 2020–2021, đặc biệt tại các khu dân cư và cơ quan hành chính. Cùng với đó, thói quen sinh hoạt lành mạnh đang dần trở thành xu hướng tích cực trong cộng đồng đô thị. Người đã giảm tiêu thụ rượu bia, thuốc lá, đồ ăn nhanh, thay bằng bữa ăn có rau xanh và trái cây tươi; phong trào “Đi bộ vì sức khỏe”, “Mỗi ngày 10.000 bước chân” do CDC phối hợp với các quận, huyện trước đây triển khai thu hút hàng chục nghìn người tham gia thường xuyên; các mô hình “nơi làm việc không khói thuốc”, “bếp ăn học đường cân bằng dinh dưỡng” được duy trì có hiệu quả.

CDC Hà Nội phối hợp với trạm Y tế xã Hạ Bằng triển khai khám sức khỏe cho người dân trên địa bàn.

Một điểm rất đáng mừng là chính quyền các cấp cũng vào cuộc mạnh mẽ hơn. Nhiều quận, huyện cũ nay là các xã phường như ở Hoàn Kiếm, Cầu Giấy, Đông Anh, Gia Lâm… đã ban hành kế hoạch hành động riêng để kiểm soát BKLN, lồng ghép tiêu chí sức khỏe vào phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”. Ngay trong hệ thống trường học, Sở Giáo dục và Đào tạo cũng phối hợp ngành y tế triển khai chương trình giáo dục dinh dưỡng, vận động thể chất, và sức khỏe tâm thần học đường, giúp học sinh hình thành thói quen tốt từ sớm.

Ở góc độ xã hội, cái nhìn về sức khỏe tâm thần cũng đã cởi mở hơn nhiều. Người dân bắt đầu quan tâm đến các dấu hiệu stress, lo âu, mất ngủ, và tìm đến cơ sở y tế, tư vấn tâm lý sớm hơn thay vì giấu kín. Đây là một thay đổi rất đáng khích lệ, thể hiện rằng cộng đồng đã hiểu sức khỏe tâm thần cũng quan trọng không kém sức khỏe thể chất.

Tất nhiên, vẫn còn những khó khăn nhất định: ở nhóm dân cư thu nhập thấp, người cao tuổi hoặc người lao động tự do, việc duy trì khám định kỳ hay chế độ dinh dưỡng hợp lý còn hạn chế. Điều quan trọng là người dân Hà Nội đang dần chuyển từ “bị động chữa bệnh” sang “chủ động phòng bệnh”.

PV- Trong bối cảnh các trạm y tế xã, phường của Hà Nội vừa được sắp xếp, hợp nhất theo mô hình chính quyền đô thị hai cấp, CDC Hà Nội đã triển khai những hoạt động cụ thể nào nhằm nâng cao năng lực cho đội ngũ y tế cơ sở trong công tác quản lý, giám sát và kiểm soát các bệnh không lây nhiễm, thưa bà?

Thực tế, việc Hà Nội tổ chức lại mô hình chính quyền đô thị 2 cấp đã kéo theo sự sáp nhập và tinh gọn hệ thống y tế cơ sở, đặc biệt là mạng lưới trạm y tế xã, phường. Theo chỉ đạo của Thành phố, CDC Hà Nội đã và đang tiến hành cuộc điều tra về BKLN trên địa bàn, Kết quả điều tra sẽ là cơ sở khoa học rất quan trọng để thành phố xây dựng kế hoạch phòng chống BKLN giai đoạn 2026 - 2030 và đưa ra các chính sách và giải pháp phù hợp, hướng tới mục tiêu chung là bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khỏe nhân dân Thủ đô một cách chủ động, bền vững. Thông qua quá trình điều tra, chúng tôi đánh giá đồng thời 3 yếu tố chính: 1. Cơ sở vật chất và trang thiết bị – như máy đo huyết áp, máy xét nghiệm đường máu, phần mềm quản lý bệnh mạn tính; 2. Nguồn nhân lực y tế cơ sở – kỹ năng phát hiện sớm, tư vấn thay đổi hành vi, theo dõi điều trị lâu dài; 3. Khả năng quản lý điều trị và phối hợp chuyển tuyến khi cần thiết.

Đây cũng là cơ sở để đánh giá hoạt động quản lý bệnh không lây nhiễm tại tuyến y tế cơ sở, giúp người dân được theo dõi, điều trị ngay tại nơi cư trú, giảm tải cho tuyến trên và nâng cao chất lượng chăm sóc sức khỏe ban đầu.

Có thể nói, cuộc điều tra này không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về tình hình sức khỏe của người dân, mà còn là một “bài kiểm tra năng lực thực tế của hệ thống y tế cơ sở” trong bối cảnh đổi mới mô hình chính quyền đô thị, từ đó sẽ giúp Hà Nội xây dựng được một hệ thống y tế cơ sở mạnh hơn, hiện đại hơn, và gần dân hơn – đúng với định hướng “y tế dự phòng là then chốt, y tế cơ sở là nền tảng” mà ngành y tế cả nước đang hướng tới.

PV- Trong quá trình triển khai các hoạt động phòng ngừa, quản lý và điều trị bệnh không lây nhiễm và rối loạn sức khỏe tâm thần tại Hà Nội, bà nhận thấy những trở ngại nào là đáng kể nhất, và theo bà cần những biện pháp cụ thể gì để giải quyết những khó khăn này?

Những khó khăn chính trong phòng, chống BKLN là thiếu chính sách toàn diện, nguồn kinh phí còn hạn chế, nhân lực y tế chưa đủ, thiếu trang thiết bị y tế và hệ thống giám sát, cung ứng dịch vụ chưa đáp ứng được nhu cầu người dân, đặc biệt tuyến y tế cơ sở ở các xã ngoại thành. Tình trạng này gây khó khăn trong việc phát hiện sớm, quản lý, điều trị và sự phối hợp liên ngành, dẫn đến gánh nặng về bệnh tật và kinh tế sẽ gia tăng.

Để giải quyết khó khăn và nâng cao hiệu quả phòng chống BKLN tại Hà Nội, chúng tôi sẽ tiếp tục tham mưu, đề xuất với thành phố cần tăng cường chỉ đạo công tác ứng dụng công nghệ thông tin và chuyển đổi số, từ đó xây dựng hệ thống quản lý dữ liệu tập trung, giám sát dịch tễ và chăm sóc sức khỏe từ xa. Ngoài ra, cần chú trọng đầu tư năng lực y tế cơ sở, đảm bảo cung ứng đủ thuốc men và vật tư, đa dạng hoạt động truyền thông, lồng ghép các tiêu trí phòng chống BKLN vào mục tiêu, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của địa phương và huy động nguồn lực, sự chung tay của toàn xã hội.

Chính quyền địa phương cùng phối hợp với ngành y tế đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị, danh mục thuốc thiết yếu và vật tư tiêu hao, máy móc xét nghiệm (như máy đo đường huyết mao mạch,…) để quản lý, điều trị người bệnh ngay tại tuyến y tế cơ sở; cần quan tâm đào tạo và bổ sung nguồn nhân lực có chuyên môn về BKLN tại các trạm y tế xã, phường; thực hiện hiệu quả công tác truyền thông nguy cơ, truyền thông thay đổi hành vi, vận động xã hội và phối hợp liên ngành nhằm nâng cao chất lượng chăm sóc, bảo vệ sức khỏe cho người dân.

Từ năm 2026, việc khám sức khỏe định kỳ miễn phí hàng năm cho người dân theo chủ trương của Đảng và Chính phủ là một bước tiến quan trọng, mang lại kỳ vọng lớn trong công tác y tế dự phòng nhằm phát hiện sớm, quản lý kịp thời BKLN, giảm tải cho hệ thống điều trị tuyến trên, cải thiện sức khỏe cộng đồng và nâng cao ý thức phòng bệnh của người dân. Bên cạnh việc quản lý sức khỏe cá nhân qua hồ sơ điện tử, liên thông dữ liệu giữa các tuyến, hoạt động khám sức khỏe định kỳ là cơ hội để người dân được tư vấn thêm về lối sống lành mạnh, chế độ dinh dưỡng, tầm quan trọng của vận động, kiểm soát những thói quen có hại cho sức khỏe như hút thuốc lá, uống rượu, bia… góp phần xây dựng văn hóa sức khỏe, nơi mỗi người dân chủ động nâng cao ý thức phòng bệnh và chăm sóc sức khỏe cho bản thân và gia đình.  

Trân trọng cảm ơn TS.BS Bùi Thị Minh Thái đã nhận lời tham gia phỏng vấn này!

CDC Hà Nội